Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. Attention-deficit/hyperactivity disorder, ADHD), znany również jako zespół hiperkinetyczny (ang. Hyper kinetic syndrome, HKS), postrzegany jest jako zaburzenie neurorozwojowe wpływające niekorzystnie na zdolność utrzymywania uwagi oraz kontrolowania swoich odruchów z obecnym silnym stanem pobudzenia wewnętrznego.
Zazwyczaj ADHD diagnozowane jest w wieku szkolnym, ale objawy są często widoczne już wcześniej. Na ADHD mogą też cierpieć nastolatki i dorośli. (Przeczytaj także: Czy dorośli mogą doświadczać ADHD?)
Według różnych źródeł częstość występowania ADHD waha się na poziomie od 3 do 10% u dzieci w wieku szkolnym oraz na poziomie 4–5% u dorosłych. Meyers i wsp. wykazali, że aż u 50–80% dzieci, u których rozpoznano ADHD, skutki tego zaburzenia występowały także później. Położenie geograficzne praktycznie nie ma wpływu na częstość występowania ADHD.
Objawy ADHD
Objawy ADHD dzielą się na 3 grupy:
Nadmierna ruchliwość
Dziecko jest nadmiernie ruchliwe, nie umie spokojnie siedzieć, stać w jednym miejscu, wierci się, biega, chodzi bez celu, często zdaje się nie słuchać, tego, co się do niego mówi, wtrąca się lub rozmawia na zajęciach, jest głośne w zachowaniu i w zabawie, przeszkadza innym.
Zaburzenia koncentracji uwagi
Dziecko łatwo się rozprasza i traci koncentrację, jest nieuważne, często nie wypełnia poleceń rodziców i nauczycieli – wydaje się, że ich nie rozumie, zadania i obowiązki wykonuje niedbale, nie zwraca uwagi na szczegóły, często nie kończy rozpoczętego zadania lub zabawy, łatwo rozprasza się pod wpływem minimalnych bodźców, często gubi swoje rzeczy, zapomina o codziennych obowiązkach.
Nadmierna impulsywność
Dziecko działa bez uprzedniego zastanowienia i rozważenia ewentualnych konsekwencji („najpierw robi, potem myśli”), jest niecierpliwe, niespokojne, często nie potrafi czekać na swoją kolej w grupie, uczestniczy w niebezpiecznych zabawach, nie wykazując przy tym lęku.
Występowanie ADHD u dzieci
ADHD rozpoznaje się, jeśli u dziecka występują objawy ze wszystkich tych trzech grup i jeśli są obecne już przed 7 r.ż. dziecka, w przynajmniej dwóch różnych środowiskach (np. w domu i w szkole).
Do niedawna uważano, że ADHD znacznie częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt, ale obecnie przyjmuje się, że częstość występowania u obu płci jest podobna. Istnieje jednak pewna różnica pod względem obrazu zaburzenia: u chłopców dominują objawy nadmiernej ruchliwości, przez co łatwiej jest dostrzec ich problem, a u dziewczynek – zaburzenia koncentracji uwagi.
Istnieją jednak spekulacje, czy ADHD powinno traktować się jako chorobę, czy też „produkt rzekomo niespokojnych czy nawet wrogich dzieciom czasów, w jakich żyjemy”. Mowa o szybkim rozwoju technologicznym, który nastąpił w ciągu ostatnich 20-30 lat. Digitalizacja środowiska, a zatem wzrastające pokolenie obrazkowe, wymusza radykalne przekształcenia komunikacji międzyludzkiej. Pojawiły się nowe wymagania społeczne utrzymane w stylu szybkich, wyrazistych, dynamicznych treści, za którymi mózg nie jest w stanie nadążyć.
Przyczyny ADHD
Za zaburzenia nie są odpowiedzialne wyłącznie czynniki społeczno-kulturowe. Obecnie badacze podają, że ADHD powstaje w wyniku współistnienia wielu przyczyn – genetycznych, biologicznych, psychologicznych i innych.
Czynniki genetyczne
Badania wykonane wśród rodzin, bliźniąt oraz adaptowanych dzieci wykazały, że dzieci z ADHD czterokrotnie częściej niż inne dzieci mają rodzeństwo, rodziców lub innych krewnych z utrzymującymi się hiperkinetycznymi objawami.
Większość badaczy zgadza się ze stwierdzeniem, iż zaburzenia czynności mózgu powstałe we wczesnym dzieciństwie z powodu patologii występującej w czasie ciąży lub porodu (przedwczesny poród, niedożywienie lub nieprawidłowe żywienie matki, stosowanie leków, spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, ciężki poród) mają wpływ na występowanie ADHD.
Wykazano również zależność pomiędzy paleniem papierosów przez matki w czasie ciąży a podwyższonym ryzykiem posiadania dziecka z nadpobudliwością psychoruchową.
Wpływ nieodpowiedniego środowiska również oddziałuje na profil genetyczny dziecka. Błędy wychowawcze mogą pogłębiać objawy ADHD.
Zmiany biologiczne
Dowiedziono, że u dzieci chorujących na ADHD występują zmiany neurobiologiczne głównie w strukturze hipokampu, odpowiedzialnego za regulację emocji i motywacji, procesy uczenia się i pamięci oraz za zmiany w ciele migdałowatym, które steruje procesami emocjonalnymi, uczeniem się, przeżywaniem negatywnych emocji, czy rozumieniem bodźców emocjonalnych. W przypadku ADHD pojawia się zaburzenie przemiany niektórych neuroprzekaźników – dopaminy i noradrenaliny. Te neuroprzekaźniki regulują czynności związane z aktywnością motoryczną, emocjami, koncentracją uwagi oraz pamięcią operacyjną. Można to również potwierdzić dzięki stosowaniu leków łagodzących objawy tego zaburzenia, w skład których wchodzą dopamina i noradrenalina. Dopamina pełni ważną funkcję w zakresie pamięci roboczej, a noradrenalina wpływa na czujność i uwagę.
Wpływ odżywiania
Wśród licznych badań koncentrujących się nad wpływem odżywiania na występowanie ADHD, pojawiła się hipoteza, że w porównaniu z osobami zdrowymi dzieci i młodzież z ADHD mogą spożywać niewłaściwą lub niewystarczającą ilość substancji odżywczych, szczególnie kwasów tłuszczowych omega-3, omega-4 oraz omega-6. Zaobserwowano, że karmienie dzieci produktami spożywczymi bogatymi w cukier oraz słodziki zwiększa ich nadpobudliwość. Jednak bardziej szczegółowe badania nie potwierdziły, że cukier i konserwanty zawarte w pokarmach są przyczyną nadpobudliwości. Niektórzy badacze dochodzą do wniosku, że ścisła dieta może być cenna w łagodzeniu objawów ADHD.
Zdania na temat związku nowych technologii a objawami ADHD są rozbieżne. Podczas gdy jedni naukowcy próbują udowodnić negatywny wpływ technologii na mózg, w szczególności w fazie jego rozwoju, inni proponują stosowanie gier komputerowych w celu poprawy jakości uczenia się i koncentracji uwagi u takich dzieci.
Rozpoznanie ADHD u dzieci i dorosłych
Jeżeli rodzice podejrzewają, ze ich dziecko cierpi na ADHD, wówczas powinni zgłosić się do lekarza rodzinnego, aby skierował ich dziecko do psychiatry dziecięcego lub pediatry doświadczonego w leczeniu dzieci z ADHD. Po przeprowadzeniu wymaganych badań, stawiana jest diagnoza wraz z sugestiami odnośnie odpowiedniego leczenia.
Należy zauważyć, że ADHD rozpoznane u dzieci nie ustępuje u dorosłych, choroba pozostaje, ale jej objawy ulegają zmianie. Diagnozując ADHD, uwzględnia się całą dostępną dokumentację medyczną pacjenta oraz ocenę jego stanu psychopatologicznego. Rozpoznanie ADHD u dzieci jest łatwiejsze dla specjalisty, ponieważ można dziecko zobaczyć i ocenić tu i teraz, natomiast dużo trudniej jest zdiagnozować ADHD u osoby dorosłej, jeżeli rozpoznanie nie zostało postawione w dzieciństwie. Zalecenia diagnostyczne wymagają, aby objawy ADHD wystąpiły do 12. roku życia, a jest to trudne do ustalenia w przypadku pacjentów w starszym wieku.
Rozpoznanie ADHD wymaga przeprowadzenia wywiadu z rodzicami (opiekunami) dziecka lub obserwacji jego zachowania podczas np. wspólnej zabawy. Dokładne badania neurologiczne i psychiatryczne są bardzo istotne, ponieważ objawy domniemanego zaburzenia hiperkinetycznego mogą być w rzeczywistości spowodowane innymi dolegliwościami fizycznymi lub emocjonalnymi.
Przy stawianiu diagnozy konieczne jest wykluczenie innych zaburzeń psychicznych, czy problemów, które mogą powodować podobne trudności w funkcjonowaniu jak u dziecka z ADHD. Mowa o: zaburzeniach lękowych, zaburzeniach zachowania, zaburzeniach adaptacyjnych wywołanych stresującymi wydarzeniami lub nowymi sytuacjami w życiu dziecka, niepełnosprawność intelektualna, trudności w opanowywaniu umiejętności szkolnych. Wykluczeniu powinny również ulec choroby somatyczne i neurologiczne: choroby tarczycy, padaczka, tiki, skutki zażywania środków psychostymulujących, działania niepożądane stosowanych leków, alergie, czy problemy ze wzrokiem i (lub) słuchem.
W diagnostyce ADHD często spotykane jest współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych. W ocenie dzieci cierpiących na ADHD można stwierdzić objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, zaburzeń zachowania, zaburzeń lękowych, depresyjnych lub tiki.
Leczenie ADHD
Leczenie należy rozpocząć jak najwcześniej, aby uniknąć powstawania dodatkowych zaburzeń. Przede wszystkim warto przeprowadzić psychoedukację, czyli udzielnie niezbędnych informacji o tym, czym jest ADHD, co je powoduje i jak się je leczy. W ramach psychoedukacji omawia się wraz z opiekunami terapeutyczne metody postępowania w przypadku niepożądanych zachowań dziecka oraz pomoc dziecku w radzeniu sobie z tymi objawami.
Obecnie zgodnie z europejskimi zaleceniami klinicznymi (ESCAP, 2004) leczenie powinno obejmować psychoterapię dopasowaną do konkretnych potrzeb małego pacjenta wraz ze wskazówkami udzielanymi rodzicom i nauczycielom, nadzór nad odżywianiem oraz w razie konieczności podawanie leków.
Bardzo ważne jest początkowe niefarmakologiczne leczenie choroby: terapia indywidualna, np. poznawczo-behawioralna, relaksacja i nauka zdolności do panowania nad stresem, nauka organizowania swoich zajęć, planowanie kalendarza dziennego, treningi i terapia rodzinna. Zaleca się objąć leczeniem także członków rodziny. Często postrzeganie własnej choroby pozwala pacjentom inaczej spojrzeć na zdarzenia z przeszłości. Pacjentom zaleca się też zwiększenie aktywności fizycznej.
Konsekwencje nieleczonego ADHD
W przypadku niepodjęcia odpowiedniego leczenia, u małych pacjentów powstają zazwyczaj kolejne zaburzenia. Pomimo zdolności i inteligencji ich wyniki w szkole pogarszają się, a ciągłe porażki sprawiają, że tracą pewność siebie, stają się smutne lub agresywne. Ich zachowanie sprawia, że są nielubiane lub stają się postrachem dla rówieśników.
Te zaburzenia behawioralne często przyjmują formę błędnego koła. Dzieci stwierdzają, że poprawa ich sytuacji jest praktycznie niemożliwa, nawet jeżeli się starają. W związku z tym zaczynają oczekiwać porażki, co wyrażają przez absolutną odmowę posłuszeństwa, bunt i upór, które tylko pogarszają istniejące objawy.
Takie sytuacje przysparzają cierpienia także rodzicom. Doniesienia na temat złego zachowania dziecka są coraz częstsze, podobnie jak nieustanne oskarżenia o niewłaściwe wychowanie dziecka. Przez to, niektóre rodziny zaczynają żyć w izolacji. Kary i wymierzane konsekwencje stosowane wobec dzieci pogarszają tylko ich objawy.
Rodzice dzieci cierpiących na poważne zaburzenia hiperkinetyczne, nieleczone przez długi czas, często muszą samotnie borykać się z licznymi problemami w szkole jak i różnorodnymi problemami występującymi w sytuacjach społecznych.
Bibliografia:
- Badura, F., Trott, G. E. ADHD: Syndrom dziecka nadpobudliwego. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, znany również jako zespół hiperkinetyczny (HKS). Medice Arzneimittel Pütter GmbH & Co. KG.
- Barkley, R. A., & Murphy, K. R. (2006). Attention-deficit hyperactivity disorder: A clinical workbook. Guilford Press.
- Foley, M. (2011). A comparison of family adversity and family dysfunction in families of children with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) and families of children without ADHD. Journal for Specialists in Pediatric Nursing, 16(1), 39-49.
- Gaidamowicz, R., Deksnytė, A., Palinauskaitė, K., Aranauskas, R., Kasiulevičius, V., Šapoka, V., & Aranauskas, L. (2018). ADHD–plaga XXI wieku?. Psychiatr. Pol, 52(2), 287-307.
- Meyers, K., Golden, R. N., & Peterson, F. (2010). The Truth about ADHD and Other Neurobiological Disorders. Infobase Publishing.
Kamila Fidziukiewicz
Zobacz: Diagnostyka zaburzeń rozwojowych w Centrum Kontakt
Zdjęcie: Michał Parzuchowski z Unsplash
