Blog

w minimalizowaniu ryzykownych zachowań seksualnych wśród młodzieży i młodych dorosłych cierpiących z powodu zaburzeń psychicznych

Rozwój psychoseksualny człowieka jest złożonym procesem zależnym od czynników biologicznych, psychicznych i kulturowych. Należy jednak wziąć pod uwagę, iż o ile uwarunkowania biologiczne uważane są za względnie stałą podstawę dla rozwoju seksualnego, to wpływy psychiczne i środowiskowe ulegają zmianom (Beisert, 2006). Wiek dorastania jest okresem kluczowych przemian w życiu młodego człowieka. Ten czas obejmuje zmiany na poziomie fizjologicznym, poznawczym, behawioralnym, intelektualnym, emocjonalnym oraz w relacji jednostka-otoczenie. Przejawem prawidłowego rozwoju psychoseksualnego jest uwzględnienie powyższych sfer ściśle związanych z seksualnością. Zgodnie z tą myślą seksualność jako taka nie stanowi wartości autonomicznej, a jest jednym z wymiarów życia osoby. Według autorskiego modelu E. Rojewskiej (2018), na integrację seksualną młodzieży składa się sześć komponentów:

• przyjmowanie integralnej i pozytywnej wizji seksualności człowieka,
• akceptacja tożsamości płciowej i związanych z nią ról,
• dojrzałość seksualna w aspekcie biologicznym,
• dojrzałość emocjonalnego wymiaru seksualności,
• psychizacja (znajomość funkcjonowania własnego organizmu, umiejętność rozpoznawania i opanowania sił popędowych ze względu na wyższe cele (za: Chlewiński, 1987, s. 16-17)
• oraz humanizacja seksualności.

Aby młody dorosły z powodzeniem mógł realizować wyżej wymienione wyzwania niezbędne jest stabilne otoczenie odgrywające ogromną rolę w kształtowaniu podstawowych wzorów ekspresji emocjonalnej czy modelowaniu postaw wobec seksualności. Otrzymywane wsparcie zapewnia nastolatkom i młodym dorosłym poczucie zrozumienia i możliwość refleksji nad stresującą sytuacja życiową a w konsekwencji powstrzymywanie się od podejmowania działań, które mogą być szkodliwe dla ich zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia (Baiden i in., 2018; Pilarczyk, 2019).

Zachowania ryzykowne w okresie młodzieńczym

Termin „zachowania ryzykowne” odnosi się do działań, które stwarzają zagrożenie dla zdrowia i życia, a także są niezgodne z normami społecznymi (Jessor i in., 1995). Do takich zachowań można zaliczyć między innymi przedwczesne lub ryzykowne praktyki seksualne, używanie substancji psychoaktywnych, zaburzenia odżywiania, zachowania związane z samobójstwem czy zabójstwem, stosowanie przemocy, ucieczki z domu. Badania wskazują na istotną zależność pomiędzy pojawiającymi się w wieku dorastania wskaźnikami nieprzystosowania społecznego a specyficznymi zachowaniami seksualnymi (wczesny wiek inicjacji seksualnej, przygodne kontakty seksualne, przemoc seksualna, wielość partnerów seksualnych, częste zmiany partnerów) (Caspi i in. 1997).

Psychoterapia w leczeniu zaburzeń seksualnych

Istotne jest, aby zrozumieć, jakie czynniki odgrywają rolę pomiędzy chorobami psychicznymi a podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych przez młodych dorosłych. Jedna z hipotez dowodzi, że osoby ze zdiagnozowaną chorobą psychiczną (ang. SMHC – Severe Mental Health Condition) doświadczyły traumatycznych zdarzeń i(lub) były narażone na nadużycia we wczesnym dzieciństwie, które odbijają swe piętno zarówno na ich zdrowiu psychicznym jak i seksualnym w późniejszych latach (Maniglio, 2009; Sobański i in., 2013).

W analizowaniu przyczyn warunkujących zaburzony rozwój seksualny może pomóc psychoterapia, która często stosowana jest w leczeniu psychogennych zaburzeń seksualnych. Problemy natury seksualnej pojawiają się w większości procesów psychoterapeutycznych. Psychoterapia zaburzeń seksualnych to kompleksowe podejście, które przyjmuje formę krótkoterminowych oddziaływań skupiających się na zniesieniu lub zmniejszeniu objawów dysfunkcji. Zwykle zintegrowana jest z całym procesem leczenia (farmakoterapia i(lub) metody behawioralne). W leczeniu zaburzeń seksualnych stosuje się przede wszystkim terapię poznawczo-behawioralną (CBT).

Czynniki psychologiczne związane z zaburzeniami seksualnymi

Wewnętrzna i zewnętrzna stygmatyzacja chorób psychicznych stwarza barierę w tworzeniu zdrowych romantycznych relacji związanych ze zdrowiem seksualnym. Niska samoocena oraz wysoki poziom wewnętrznej stygmatyzacji wśród młodych dorosłych cierpiących na zaburzenia psychiczne może prowadzić do wrażenia odrzucenia przez bliską osobę i późniejszej utraty pewności siebie. Silna potrzeba bycia w romantycznej relacji może wiązać się z częstszym angażowaniem się w niebezpieczne praktyki seksualne wynikające z lęku przez dezaprobatą czy utratą partnera. Wewnętrzna stygmatyzacja chorującej osoby może mieć wpływ na tworzenie związku z partnerem, który nie respektuje jej granic seksualnych. Collins i współpracownicy (2008) przeprowadzili badanie, z którego wynika, że aż 20% młodych kobiet z SMHC odbywało stosunek seksualny z osobą, której nie lubiło. Inne badania podają, że wśród grupy kobiet w wieku od 16 do 19 lat z diagnozą choroby dwubiegunowej afektywnej odnotowano wyższe wskaźniki niechcianej ciąży (Daley i in., 2000).

Niektóre zaburzenia psychiczne, jak zaburzenie osobowości z pogranicza (ang.  BPD – Bordeline Personality Disorder) posiadają charakterystyczne cechy predysponujące do ryzykownych zachowań seksualnych. Wśród zasadniczych aspektów, które mogą negatywnie wpływać na zachowania seksualne osób z BPD można wyróżnić: impulsywność, niestabilne, intensywne relacje interpersonalne, niski poziom kontroli emocjonalnej, brak spójnego przeżywania własnej seksualności. Chociażby impulsywność w podejmowaniu decyzji o odbyciu stosunku seksualnego może wiązać się z mniej konsekwentną antykoncepcją (Daley i in., 2000; Zanarini i in., 2003; Imacka i Bulska, 2012).

Można przypuszczać, że nieprawidłowe wzorce przystosowawcze nabyte w okresie dzieciństwa prognozują specyficzne zachowania w sferze seksualnej. Wczesna inicjacja seksualna młodzieży stwarza większe ryzyko nieplanowanej ciąży oraz zakażeń przenoszonych drogą płciową niż u dorosłych. Badania potwierdzają, że około 2/3 chorób przenoszonych drogą płciową (AIDS, opryszczka narządów płciowych, wirusowe zapalenia wątroby, rzeżączka, świerzb, wszawica łonowa) występuje u osób poniżej 26 roku życia (Dębska i Bielawska, 2002; Imacka i Bulska, 2012; Woynarowska, 2014). Co więcej, badania przeprowadzone na 21-latkach z rozpoznaniem choroby psychicznej donoszą o ich częstszych doświadczeniach z odbywaniem stosunków płciowych bez zabezpieczeń oraz o historii chorób przenoszonych drogą płciową. Te same badania podają, że osoby z podwójną diagnozą (zaburzenie psychiczne oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych) jeszcze częściej podejmują ryzykowne zachowania seksualne oraz narażone są na choroby przenoszone droga płciową (Ramrakha i in.,2000).

Rola edukacji seksualnej w kreowaniu prozdrowotnych nawyków

Koniecznym wydaje się nagłośnienie potrzeby prowadzenia świadomej edukacji seksualnej wśród dzieci i młodzieży. To nie tylko nauka o aspektach biologicznych, psychicznych i kulturowych wpływających na seksualność człowieka, przede wszystkim młody człowiek uczy się tego, jak świadomie kierować własną seksualnością, jakie są jego granice seksualne, czy jak odróżnić normę od patologii seksualnych.

Zgodnie z wytycznymi WHO, holistyczna edukacja seksualna powinna opierać się na:

1. Edukacja seksualna powinna być dostosowana do wieku, stopnia rozwoju młodych osób i zdolności rozumienia, a także do kultury, z jakiej się wywodzą, uwzględniając społeczno-kulturową tożsamość płci. Powinna też odnosić się do rzeczywistej sytuacji, w jakiej żyją młodzi ludzie.
2. Edukacja seksualna oparta jest na prawach człowieka (seksualnych i reprodukcyjnych).
3. Edukacja seksualna oparta jest na koncepcji holistycznie rozumianego dobrostanu, w tym zdrowia.
4. Edukacja seksualna jest trwale oparta na równości płci, samostanowieniu i akceptacji różnorodności.
5. Edukacja seksualna rozpoczyna się w momencie narodzin.
6. Edukację seksualną należy rozumieć jako wkład w kierunku sprawiedliwego i samostanowiącego społeczeństwa, zarówno w odniesieniu do jednostek, jak i wspólnoty.
7. Edukacja seksualna oparta jest na aktualnych / sprawdzonych informacjach naukowych.

Edukacja seksualna ma na celu uzyskanie następujących rezultatów:

1. Stworzenie społecznego klimatu tolerancji, otwartości i szacunku w odniesieniu do seksualności, różnych stylów życia, postaw i wartości.
2. Respektowanie różnorodności seksualnych, różnorodności związanych z płcią i świadomości dotyczącej tożsamości seksualnej i ról przypisywanych płciom.
3. Umacnianie ludzi w dokonywaniu świadomych wyborów w oparciu o zrozumienie i odpowiedzialne zachowania zarówno w odniesieniu do siebie, jak i partnera. Zapewnia świadomość i wiedzę dotyczącą ludzkiego ciała, jego rozwoju i funkcjonowania, zwłaszcza w odniesieniu do seksualności.
4. Uświadomienie i zdobycie wiedzy na temat ludzkiego ciała.
5. Zapewnienie zdolności do rozwoju jako jednostki seksualnej, nauczenie się wyrażania uczuć i potrzeb, doświadczania w przyjemny sposób seksualności i rozwinięcia ról płciowych i tożsamości seksualnej.
6. Umożliwienie zdobycia odpowiednich informacji o fizycznych, kognitywnych (poznawczych), społecznych, emocjonalnych i kulturowych aspektach seksualności, antykoncepcji, zapobieganiu chorobom przenoszonym drogą płciową i HIV, a także wymuszeniach seksualnych.
7. Zapewnienie koniecznych umiejętności życiowych umożliwiających radzenie sobie z seksualnością i związkami.
8. Zapewnienie dostępu do informacji i poradnictwa oraz usług medycznych, zwłaszcza w przypadku problemów i pytań dotyczących seksualności.
9. Prowadzenie rozważań na temat seksualności i różnych norm i wartości w odniesieniu do praw człowieka mającego na celu rozwój własnego krytycznego podejścia.
10. Umożliwienie budowania związków, w których istnieje obopólne zrozumienie, związków opartych na równości oraz szacunku dla potrzeb innych osób i wyznaczonych przez nie granic. To z kolei przyczynia się do zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu i przemocy.
11. Rozwój zdolności komunikowania się na temat seksualności, emocji i związków, jak również znajomość właściwego języka umożliwiającego komunikacje w tym zakresie. (WHO, 2012, s. 27).

Niestety niewiele jest informacji na temat skutecznego szerzenia edukacji w zakresie zdrowia seksualnego wśród młodych dorosłych z zaburzeniami psychicznymi. Populacja ta często nie posiada podstawowej wiedzy odnośnie planowania bezpiecznej ciąży, czy zapobieganiu chorobom przenoszonych droga płciową. Ich opiekunowie zazwyczaj widzą w nich wrażliwe, cierpiące istoty, które należy chronić przed doświadczeniami seksualnymi, czy potencjalnym rozczarowaniem miłosnym. Taka postawa wzmacnia stereotyp o rzekomej deseksualizacji osób z zaburzeniami psychicznymi, które nie są w stanie stworzyć bliskiej relacji, czy prowadzić życia seksualnego. Okazuje się, że młode osoby chorujące psychiczne potrafią angażować się w każdy typ intymnej relacji – niezbędne jest jednak oferowanie im więcej wsparcia, troski i zrozumienia. Edukacja dzieci, nastolatków i młodych dorosłych w zakresie zdrowia seksualnego wydaje się być niezbędna, aby uzyskać poprawę w świadomym kierowaniu własnych decyzji seksualnych i tworzeniu bezpiecznych relacji intymnych (Gowen, 2011).

W tej sytuacji przydatne może być skorzystanie z pomocy specjalisty psychoterapeuty-seksuologa, który przyjrzy się kwestiom problemowym sfery psycho-seksualnej.

Podstawowe obszary pracy psychoterapeuty-seksuologa w zakresie leczenia zaburzeń seksualnych to:

• Wsparcie rozwoju psychoseksualnego dzieci i młodzieży;
• Formowanie kobiecości – męskości u dzieci i młodzieży;
• Pomoc w przezwyciężaniu problemów emocjonalnych okresu dojrzewania;
• Pomoc w pokonywaniu trudności związanych z brakiem akceptacji orientacji seksualnej;
• Pomoc z trudnością ujawnienia orientacji seksualnej;
• Pomoc w dostrzeganiu i zrozumieniu różnic płciowych w kształtowaniu tożsamości psychoseksualnej;
• Ograniczanie ekspresji seksualnej dziecka (np. masturbacja dziecięca, ekshibicjonizm dziecięcy, voyeryzm);
• Minimalizowanie nadmiernego zainteresowania seksualnością, pornografią;
• Profesjonalne zapoznanie nastolatka z edukacją zdrowia seksualnego i seksualnością.

W KONTAKT – Centrum Psychoterapii i Rozwoju prowadzimy profesjonalną psychoterapię seksuologiczną.

Specjaliści pracujący z dziećmi w leczeniu zaburzeń sfery seksualnej:

• Aleksandra Augustyn (Psycholog kliniczny, psychoterapeuta CBT, seksuolog);
• Aleksandra Bilejczyk (Psycholog, psychoterapeuta CBT, seksuolog, psycholog dziecięcy i seksuolog dziecięcy).

Specjaliści pracujący z osobami dorosłymi w leczeniu zaburzeń sfery seksualnej:

• Aleksandra Augustyn (Psycholog kliniczny, psychoterapeuta CBT, seksuolog);
• Arkadiusz Bilejczyk (Psycholog, psychoterapeuta CBT, seksuolog, superwizor PTS);
• Ewa Krawczyńska (Psycholog, psychoterapeuta, seksuolog kliniczny PTS);
• Małgorzata Pogorzelska (Psycholog, psychoterapeuta, seksuolog kliniczny PTS);
• Elżbieta Rowińska-Garbień (Psycholog, seksuolog, psychoterapeuta CBT);
• Tomasz Siwicki (Psycholog, psychoterapeuta CBT, seksuolog).

Kamila Fidziukiewicz

Psychoterapia zaburzeń seksualnych w Centrum Kontakt

Piśmiennictwo

Beisert, M. (2006). Rozwojowa norma seksuologiczna jako kryterium oceny zachowań seksualnych dzieci i młodzieży. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 5(3), 43-57.

Baiden, P., Stewart, S. L., Fallon, B. (2018). Rola negatywnych doświadczeń w dzieciństwie jako uwarunkowań samookaleczeń bez intencji samobójczych wśród dzieci i młodzieży. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 17(3), 102-137.

Caspi, A., Begg, D., Dickson, N., Harrington, H., Langley, J., Moffitt, T. E., & Silva, P. A. (1997). Personality differences predict health-risk behaviors in young adulthood: evidence from a longitudinal study. Journal of personality and social psychology, 73(5), 1052.

Daley, S. E., Burge, D., & Hammen, C. (2000). Borderline personality disorder symptoms as predictors of 4-year romantic relationship dysfunction in young women addressing issues of specificity. Journal of Abnormal Psychology, 109, 451-460.

Dębska, U., Bielawska, I. (2002). Ku prozdrowotnemu stylowi życia, w kontekście zagrożeń cywilizacyjnych. Adv Clin Exp Med., 11 (supl.1), 87-90.

Gowen, L. K. (2011). How mental health challenges impact the sexual and relational health of young adults. Focal point: Youth, young adults, & mental health. Healthy Relationships.

Imacka, J.,  Bulsa, M. (2012). Ryzykowne zachowania seksualne młodzieży jako czynnik zwiększający ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową. Hygeia Public Health, 47(3), 272-276.

Jessor, R., Van Den Bos, J., Vanderryn, J., Costa, F. M., Turbin, M. S. (1995). Protective factors in adolescent problem behavior: Moderator effects and developmental change. Developmental psychology, 31(6), 923.

Maniglio, R. (2009). The impact of child sexual abuse on health: A systematic review of reviews. Clinical Psychology Review, 29, 647-657.

Ramrakha, S., Caspi, A., Dickson, N., Moffitt, T. E., & Paul, C. (2000). Psychiatric disorders and risky sexual behaviour in young adulthood: Cross sectional study in birth cohort. British Medical Journal, 321, 263-266.

Rojewska, E. (2018). Integracja seksualna młodzieży jako wyraz dojrzałości seksualnej. Przegląd Pedagogiczny, (1), 204-226.

Sobański, J. A., Klasa, K., Müldner-Nieckowski, Ł., Dembińska, E., Rutkowski, K., & Cyranka, K. (2013). Seksualne wydarzenia urazowe a obraz zaburzeń nerwicowych–objawy związane i nie związane z seksualnością. Psychiatria Polska, 47(3).

WHO, B. (2012). Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe zalecenia dla decydentów oraz specjalistów zajmujących się edukacją i zdrowiem.

Woynarowska, B., Oblacińska, A. (2014). Stan zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce. Najważniejsze problemy zdrowotne.

Wróblewska, W. (1998). Nastoletni Polacy wobec seksualności. SGH, Warszawa.